BÁO CHÍ VIỆT NAM - HÀNH TRÌNH MỘT THẾ KỶ ĐỒNG HÀNH CÙNG DÂN TỘC

Thứ ba - 17/06/2025 10:49 9 0

Ngày 21/6/1925, tờ Thanh Niên do lãnh tụ Nguyễn Ái Quốc sáng lập ra đời, đánh dấu sự khai sinh của nền báo chí cách mạng Việt Nam. Một thế kỷ qua, báo chí không chỉ là phương tiện thông tin mà còn là vũ khí tư tưởng sắc bén, người bạn đồng hành của Nhân dân trong mọi giai đoạn lịch sử. Nhân ngày 21/6 – Ngày Báo chí Cách mạng Việt Nam, chúng ta tri ân những thế hệ nhà báo đã cống hiến và tin tưởng rằng báo chí Việt Nam sẽ tiếp tục viết nên những trang mới xứng đáng với niềm tự hào dân tộc.

Những trang sử vẻ vang từ buổi bình minh
Từ buổi bình minh của cách mạng, báo chí Việt Nam đã khoác lên mình sứ mệnh thiêng liêng: Vừa là vũ khí đấu tranh, vừa là ngọn lửa dẫn đường cho dân tộc. Ngày 21/6/1925 đánh dấu mốc son lịch sử khi tờ báo Thanh Niên - cơ quan ngôn luận của Hội Việt Nam Cách mạng Thanh niên do lãnh tụ Nguyễn Ái Quốc sáng lập - ra đời tại Quảng Châu (Trung Quốc). Đây là tờ báo cách mạng đầu tiên, là hạt giống gieo mầm cho nền báo chí cách mạng Việt Nam sau này. Những dòng chữ đầu tiên in trên giấy dó, phát hành bí mật về nước, đã trở thành ngọn đuốc soi đường cho cách mạng Việt Nam.
Trong giai đoạn 1925-1945, hệ thống báo chí cách mạng dần hình thành với hàng loạt tờ báo quan trọng: Báo Công Nông (1926), Báo Lính Kách mệnh (1927), Báo Đỏ (1929), Tiếng nói của chúng ta (1938)... Mỗi tờ báo là một đội xung kích trên mặt trận tư tưởng, với đội ngũ nhà báo - chiến sĩ kiệt xuất như Trần Huy Liệu, Hải Triều, Sóng Hồng (Trường Chinh), Phan Đăng Lưu... Họ đã viết nên những trang báo chói lọi bằng cả mực và máu, nhiều người đã ngã xuống trên trận địa và trong nhà tù thực dân. Đặc biệt, báo chí giai đoạn này đã phát triển một phong cách tuyên truyền độc đáo, kết hợp nhuần nhuyễn giữa chính luận sắc bén với văn chương bình dị. Những “tòa soạn không địa chỉ” hoạt động trong lòng địch, với phương thức in ấn, phát hành đầy mưu trí và nghệ thuật “ngụy trang” nội dung, dùng văn chương, ca dao làm lớp áo bảo vệ cho tư tưởng cách mạng đã hoàn thành xuất sắc sứ mệnh lịch sử. Những bài xã thuyết đanh thép của Phan Đăng Lưu, những vần thơ cách mạng của Sóng Hồng, những tranh biếm họa sắc sảo... tất cả đều hướng tới mục tiêu giác ngộ quần chúng. Báo chí trở thành trường học lớn của Nhân dân, với ngôn ngữ giản dị nhưng sâu sắc, nội dung chân thực nhưng đầy sức chiến đấu.
Di sản quý báu nhất từ giai đoạn lịch sử này chính là tư tưởng báo chí phải vì dân, báo chí phải là vũ khí sắc bén, có thể tuyên truyền, tổ chức, lãnh đạo cách mạng của Chủ tịch Hồ Chí Minh. Bài học về sự nhạy bén, sáng tạo trong điều kiện khó khăn, về tinh thần “dĩ bất biến ứng vạn biến” trong tác nghiệp báo chí... đến nay vẫn còn nguyên giá trị. Những trang báo vàng son thuở ban đầu ấy không chỉ là ký ức, mà đang tiếp tục truyền lửa cho báo chí cách mạng hôm nay.
Trưởng thành trong những tháng năm khói lửa chiến tranh
Giai đoạn lịch sử hào hùng nhưng đầy máu lửa, hi sinh từ 1945-1975 đã tôi luyện nên một nền báo chí cách mạng Việt Nam dũng cảm, sáng tạo và đầy bản lĩnh. Ngay sau Cách mạng Tháng Tám thành công, ngày 20/10/1945, Chủ tịch Hồ Chí Minh đã ký Sắc lệnh số 34 về báo chí, đặt nền móng pháp lý đầu tiên cho báo chí cách mạng Việt Nam. Từ đây, hệ thống báo chí hai miền Nam – Bắc phát triển song hành cùng sự nghiệp kháng chiến, trở thành vũ khí sắc bén trên mặt trận tư tưởng trong những cuộc kháng chiến trường kỳ của dân tộc.
Ở miền Bắc, những tờ báo lớn ra đời trở thành cơ quan ngôn luận quan trọng: Báo Cứu Quốc (tiền thân của báo Đại Đoàn Kết ngày nay) xuất bản số đầu ngày 25/8/1945, báo Quân đội Nhân dân ra số đầu ngày 20/10/1950, báo Nhân Dân chính thức phát hành số đầu ngày 11/3/1951. Đặc biệt, Đài Tiếng nói Việt Nam với lời kêu gọi toàn quốc kháng chiến của Hồ Chủ tịch đêm 19/12/1946 đã trở thành mốc son trong lịch sử phát thanh cách mạng.
Tại chiến trường miền Nam, báo chí cách mạng hoạt động trong điều kiện vô cùng khó khăn. Theo thống kê của Hội Nhà báo Việt Nam, chỉ tính từ 1965-1975 đã có hơn 300 nhà báo hy sinh trên các chiến trường. Khó khăn là thế nhưng các tờ báo như Cờ Giải Phóng, Giải Phóng, Sài Gòn Giải Phóng... được in ấn bí mật và chuyển tay nhau trong lòng địch. Một thế hệ nhà báo – chiến sĩ với tinh thần “xẻ dọc Trường Sơn đi cứu nước” đã trưởng thành trong lửa đạn chiến tranh. Những cây bút chiến trường như Thép Mới, Chu Cẩm Phong, Dương Thị Xuân Quý... đã viết nên những trang báo bất hủ bằng chính trải nghiệm máu lửa của mình nơi tuyến đầu khốc liệt. Tác phẩm “Người mẹ cầm súng” của Nguyễn Thi, loạt phóng sự “Hừng đông” của Thép Mới, nhật ký “Đường ra phía trước” của Chu Cẩm Phong... không chỉ là những bài báo xuất sắc mà còn là tư liệu lịch sử quý giá. Đặc biệt, thể loại phóng sự chiến trường đạt đến đỉnh cao với lối viết chân thực, sống động, giàu tính nhân văn. Những trang báo viết từ trong khói lửa chiến trường ấy mãi mãi là minh chứng hùng hồn cho sức mạnh của báo chí cách mạng Việt Nam. Báo chí thời kỳ này còn thực hiện xuất sắc vai trò cầu nối giữa tiền tuyến và hậu phương. Các chuyên mục như “Thư tiền tuyến”, “Nhắn bạn chiến trường” trên báo Nhân Dân, Quân đội Nhân dân trở thành sợi dây gắn kết triệu trái tim. Công tác địch vận qua báo chí cũng đạt được nhiều thành công, góp phần không nhỏ vào chiến thắng chung của dân tộc.
Di sản lớn nhất của báo chí giai đoạn này chính là xây dựng nên phong cách báo chí Việt Nam: chân thực mà nhân văn, bình dị mà sâu sắc, giàu tính chiến đấu nhưng tràn đầy tình yêu thương. Những bài học về tác nghiệp trong điều kiện khó khăn, về tinh thần “đi trước, về sau” của phóng viên chiến trường mãi mãi là tài sản vô giá với các thế hệ nhà báo hôm nay.
Bứt phá, chuyển mình mạnh mẽ trong thời kỳ đổi mới
Những năm tháng đổi mới tiếp tục viết nên trang sử vàng trong lịch sử báo chí Việt Nam, khi Nghị quyết 05 của Bộ Chính trị năm 1986 chính thức “cởi trói” cho tư duy báo chí. Từ mô hình bao cấp cứng nhắc, các tòa soạn bắt đầu chuyển sang cơ chế tự chủ tài chính, tạo ra cuộc cách mạng thực sự về nhận thức và phương thức hoạt động. Theo số liệu từ Bộ Thông tin-Truyền thông, chỉ trong vòng 15 năm (1986-2000), số lượng cơ quan báo chí cả nước đã tăng từ 125 lên 568 - gấp 4,5 lần, phản ánh sự bùng nổ chưa từng có. Công nghệ cũng có bước tiến vượt bậc khi báo Quân đội Nhân dân trở thành đơn vị tiên phong áp dụng công nghệ vi tính hóa vào năm 1991. Năm 1997 đánh dấu sự ra đời của VietnamNet - tờ báo điện tử đầu tiên, mở ra kỷ nguyên số cho báo chí Việt Nam. Đến năm 2000, tòa soạn Tuổi Trẻ đã lắp đặt hệ thống mạng nội bộ (LAN) hiện đại đầu tiên, đặt nền móng cho quy trình làm báo kỹ thuật số sau này.
Giai đoạn này chứng kiến sự ra đời của hàng loạt tờ báo dám đương đầu với những vấn đề nhức nhối của xã hội. Báo Lao Động gây chấn động với phóng sự “Làng ung thư Thạch Sơn” (1997) buộc các cơ quan chức năng phải di dời cả một ngôi làng. Báo Tuổi Trẻ khẳng định vị thế qua loạt bài điều tra “Tham nhũng trong xây dựng cơ bản”, mở đường cho dòng báo chí phản biện xã hội. Đặc biệt, vụ án PMU18 năm 2005 do Tuổi Trẻ phanh phui đã trở thành cột mốc quan trọng trong lịch sử báo chí điều tra Việt Nam. Thế hệ nhà báo thời kỳ này đã để lại dấu ấn khó phai với những cây bút lỗi lạc. Nhà báo Hữu Thọ trở thành hiện tượng với những bài phân tích chính sách sắc sảo. Phóng viên điều tra Lê Văn Nuôi được mệnh danh là “ông vua” phóng sự hình sự khi phanh phui nhiều đường dây tội phạm. Các nữ ký giả như Lý Thị Trung, Nguyễn Thị Ngọc Hải đã mở ra phong cách báo chí phụ nữ hiện đại, sâu sắc mà không kém phần quyết liệt. Tuy nhiên, giai đoạn này cũng đặt ra nhiều thách thức mới. Hiện tượng “báo lá cải” bắt đầu xuất hiện từ năm 1995, kéo theo vấn nạn “phong bì” và cuộc chiến giành độc giả bằng mọi giá. Những căn bệnh này đã thúc đẩy Hội Nhà báo Việt Nam ban hành Quy định đạo đức nghề nghiệp năm 1999 - văn bản đầu tiên về chuẩn mực hành nghề báo chí.
Thành tựu lớn nhất của báo chí thời kỳ đổi mới chính là đã xây dựng được mô hình báo chí chuyên nghiệp, đa dạng, vừa phản ánh hiện thực vừa góp phần định hướng xã hội trong thời kỳ đầy biến động. Những bài học về cân bằng giữa tự do báo chí và trách nhiệm xã hội, giữa thương mại hóa và sứ mệnh cao cả của báo chí từ giai đoạn này vẫn còn nguyên giá trị trong bối cảnh hiện nay.
Bước vào kỷ nguyên số - Giữ vững sứ mệnh trong dòng chảy thời đại
Theo số liệu của Bộ Thông tin và Truyền thông, đến năm 2023, cả nước có 857 cơ quan báo chí với hơn 1.100 ấn phẩm, trong đó có 174 báo và tạp chí điện tử. Những năm gần đây, ngành báo chí đã có bước chuyển mình mạnh mẽ trong quá trình chuyển đổi số. Thống kê cho thấy 92% tòa soạn đã ứng dụng hệ thống quản trị nội dung (CMS) hiện đại, trong đó nhiều đơn vị tiên phong như VnExpress, VietnamPlus đã đầu tư các nền tảng công nghệ cao như Epic, Liferay. Công nghệ AI đang được ứng dụng rộng rãi trong các tòa soạn. Báo cáo của Cục PTTH&TTĐT cho biết 100% báo điện tử lớn đã sử dụng AI để dịch tin tức đa ngôn ngữ, 45 đơn vị triển khai robot viết tin tự động, trong đó VietnamNet sản xuất trung bình 300 tin/tháng bằng công nghệ này. Năm 2023, hệ thống kiểm chứng thông tin sử dụng blockchain đã được thí điểm tại 5 cơ quan báo chí lớn.
Trong dòng chảy không ngừng của lịch sử, những biến đổi lớn lao của thời đại, sự thay đổi nhanh chóng của công nghệ, tuy phải đối diện với những thử thách và sự cạnh tranh khốc liệt nhưng báo chí cách mạng Việt Nam vẫn kiên định với sứ mệnh thiêng liêng “Vì nước, vì dân, vì sự thật”. Những con số biết nói từ Bộ Thông tin và Truyền thông cho thấy mỗi năm có hơn 250.000 tin bài tuyên truyền về chủ trương, đường lối của Đảng và chính sách pháp luật của Nhà nước được đăng tải. Báo Nhân Dân với chuyên mục “Nghị quyết vào cuộc sống” đã duy trì đều đặn 5.000 bài viết/năm, trong khi Đài Truyền hình Việt Nam sản xuất 2.500 phóng sự về gương người tốt việc tốt. Hệ thống đài phát thanh địa phương cũng góp sức với 1,2 triệu giờ phát sóng tuyên truyền chính sách, tạo thành mạng lưới thông tin rộng khắp từ thành thị đến nông thôn, vùng sâu vùng xa.
Trong cuộc chiến chống thông tin xấu độc, báo chí chính thống đã trở thành pháo đài vững chắc. Năm 2023, các cơ quan báo chí đã đăng tải 12.000 bài phản bác thông tin sai lệch, phối hợp gỡ bỏ 3.500 tin bài vi phạm. Các tòa soạn đã tổ chức 250 tọa đàm về kỹ năng nhận diện tin giả và thành lập 5 trung tâm kiểm chứng thông tin tại các thành phố lớn. Đặc biệt, hệ thống báo chí đã phát huy hiệu quả vai trò cầu nối giữa chính quyền và nhân dân khi tiếp nhận, xử lý 1,5 triệu ý kiến cử tri mỗi năm, góp phần giải quyết kịp thời 85% khiếu nại, tố cáo được phản ánh. 120 chuyên trang “Diễn đàn cử tri” và việc truyền hình trực tiếp 98% phiên họp Quốc hội đã minh chứng cho nỗ lực đưa thông tin đến gần hơn với người dân.
Với sứ mệnh nâng cao dân trí, báo chí đã xây dựng hệ thống 500 chuyên trang khoa học-công nghệ thu hút 20 triệu lượt truy cập/tháng, sản xuất 1.200 chương trình truyền hình giáo dục hàng năm. Các tác phẩm báo chí chất lượng đã trở thành tài liệu giảng dạy tại 95% trường học trên cả nước. Trong lĩnh vực văn hóa, báo chí đã góp phần bảo tồn bản sắc dân tộc thông qua 200 chuyên trang về các dân tộc thiểu số, 50 dự án bảo tồn di sản và 1.000 phóng sự về làng nghề truyền thống mỗi năm, mang về 30 giải thưởng quốc tế danh giá. Đối với cộng đồng doanh nghiệp, báo chí đã trở thành người bạn đồng hành không thể thiếu với 500 chuyên trang kinh tế, 300 diễn đàn doanh nghiệp, tổ chức 120 hội chợ triển lãm hàng năm và tư vấn chính sách cho 5.000 doanh nghiệp. 80% doanh nghiệp FDI đánh giá cao vai trò kết nối của báo chí Việt trong việc thúc đẩy môi trường đầu tư. Đặc biệt, báo chí đã thể hiện trách nhiệm xã hội sâu sắc khi 100% cơ quan báo chí có chuyên mục về môi trường, thực hiện 50 chiến dịch truyền thông vì cộng đồng mỗi năm và cho ra đời 1.000 bài viết chất lượng về biến đổi khí hậu. Trên trường quốc tế, báo chí Việt Nam đã khẳng định vị thế với 15 cơ quan báo chí có phiên bản tiếng Anh, Pháp, Trung; 50 phóng viên thường trú tại nước ngoài; 120 giải thưởng quốc tế trong 5 năm và 30 hiệp định hợp tác với các hãng thông tấn lớn. Những thành tựu này không chỉ khẳng định sức mạnh nội tại mà còn cho thấy tầm ảnh hưởng ngày càng lớn của báo chí Việt Nam trên bản đồ truyền thông thế giới.
Trải qua gần một thế kỷ với bao thăng trầm lịch sử, báo chí cách mạng Việt Nam vẫn giữ vững sứ mệnh cao cả của mình. Từ những trang báo in thô sơ thời kỳ đầu đến các nền tảng số đa phương tiện hiện đại, từ những nhà báo-chiến sĩ hy sinh nơi chiến trường đến đội ngũ phóng viên công nghệ cao hôm nay - tất cả đều chung một lý tưởng phụng sự Tổ quốc, phục vụ nhân dân. Đứng trước ngưỡng cửa thế kỷ mới, báo chí Việt Nam mang trên vai cả di sản quá khứ lẫn trọng trách tương lai. Những thách thức của kỷ nguyên số - từ tin giả đến cuộc chiến thuật toán - không thể làm lung lay tôn chỉ “tự do trong kỷ luật, sáng tạo trong định hướng” bởi nhà báo chân chính không đơn thuần là người đưa tin, mà còn là chiến sĩ trên mặt trận tư tưởng, là “người gác đền chân lý” và báo chí cách mạng sẽ mãi giữ vững bản lĩnh chính trị để mỗi tác phẩm đều thấm đẫm tinh thần chân thực - nhân văn – sáng tạo và tiên phong. Năm tháng sẽ qua đi, nhưng những giá trị cốt lõi của báo chí cách mạng Việt Nam: tính Đảng, tính nhân dân, tính chân thực và tính chiến đấu sẽ trường tồn như lời thề son sắt với Tổ quốc, mỗi trang báo, mỗi dòng tin vẫn mãi là nhịp cầu nối quá khứ hào hùng với tương lai rạng ngời, góp phần viết tiếp bản anh hùng ca của dân tộc trong kỷ nguyên mới./.

DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO

1. Báo điện tử, tạp chí điện tử

- Bộ Thông tin và Truyền thông (2023). Báo cáo thường niên ngành báo chí năm 2023. Truy cập ngày 15/6/2024, từ https://www.mic.gov.vn
- Hội Nhà báo Việt Nam (2024). Tổng kết hoạt động báo chí giai đoạn 2020-2024. Truy cập ngày 15/6/2024, từ https://www.hoinhabaovietnam.vn
- VietnamNet (2023). Xu hướng chuyển đổi số báo chí Việt Nam. Truy cập ngày 15/6/2024, từ https://vietnamnet.vn

2. Sách, báo in

- Hội Nhà báo Việt Nam (2020). Lịch sử báo chí cách mạng Việt Nam (1925-2020). Hà Nội: NXB Chính trị Quốc gia.
- Nguyễn Văn Dững (2018). Báo chí hiện đại: Lý thuyết và thực tiễn. Hà Nội: NXB Thông tin & Truyền thông.

3.Báo cáo hội thảo, nghiên cứu
Viện Báo chí và Tuyên truyền (2023). Báo cáo "Tác động của AI đến báo chí Việt Nam". Hội thảo khoa học quốc tế về truyền thông số, Đại học Khoa học Xã hội & Nhân văn, Hà Nội.

Tác giả: ThS. Đặng Thu Hiếu - Phó Hiệu trưởng Trường Chính trị