Thực chất, phê bình trong Đảng là một giá trị văn hóa chính trị cao đẹp, nhằm giúp mỗi cá nhân và cả tổ chức cùng trưởng thành. Từ rất sớm, Chủ tịch Hồ Chí Minh đã coi tự phê bình và phê bình là quy luật phát triển của Đảng. Trong tác phẩm Sửa đổi lối làm việc năm 1947, Người viết: “Mỗi cán bộ, mỗi đảng viên phải thật thà tự phê bình như rửa mặt hằng ngày” và nhấn mạnh phê bình phải “thẳng thắn, chân thành, không nể nang, không thêm bớt” với mục tiêu “giúp nhau sửa chữa, giúp nhau tiến bộ” vì đoàn kết nội bộ. Những chỉ dẫn này là nền tảng tư tưởng xuyên suốt, được Đảng ta vận dụng trong suốt quá trình xây dựng, chỉnh đốn Đảng, nhất là trong các nghị quyết Trung ương về xây dựng Đảng thời kỳ đổi mới.
Từ tinh thần ấy có thể thấy phê bình đúng nghĩa không nhằm chỉ trích, xúc phạm hay hạ thấp nhau, mà là một phương thức để soi rọi lại mình, để mỗi cá nhân nhìn thấy điểm mạnh cần phát huy, hạn chế cần khắc phục. Khi phê bình được thực hành đúng đắn, nó trở thành biểu hiện của tình đồng chí và lòng nhân ái cách mạng. Sự thẳng thắn nói thật với nhau đòi hỏi dũng khí, nhưng sự lắng nghe chân thành còn đòi hỏi dũng khí lớn hơn. Người phê bình phải có cách diễn đạt mực thước, nói đúng, nói trúng, tránh quy chụp hay động cơ cá nhân; người được phê bình cần bình tĩnh tiếp thu, không biện hộ, không né tránh. Chính sự gặp gỡ giữa hai thái độ văn hóa ấy tạo nên giá trị của phê bình.
Trong một buổi sinh hoạt chi bộ, có đồng chí đảng viên trẻ được góp ý thẳng thắn về tác phong và tiến độ công việc. Bầu không khí lúc ấy trở nên lặng đi, nhiều người lo ngại đồng chí sẽ tự ái trước những nhận xét trực diện. Tuy nhiên, đồng chí lại chân thành bày tỏ sự cảm ơn vì “nếu không ai nói, vẫn cứ nghĩ rằng mình đã làm tốt”. Chính thái độ cầu thị ấy đã trở thành chất xúc tác để phê bình phát huy hiệu quả thực chất. Chỉ sau thời gian ngắn, tác phong, kỷ luật và chất lượng công việc của đồng chí chuyển biến rõ rệt; đồng thời, đồng chí cũng mạnh dạn hơn trong việc góp ý xây dựng đối với người khác. Không khí chi bộ từ đó thêm gần gũi, cởi mở, phê bình không còn là thủ tục mà trở thành môi trường để cùng học hỏi và tiến bộ.
Thực tế ở nhiều cơ sở đảng cho thấy nơi nào duy trì tốt việc tự phê bình và phê bình, nơi đó không khí dân chủ, tinh thần đoàn kết và tính chiến đấu luôn được củng cố. Mỗi người cảm nhận được sự tin cậy và tôn trọng, mạnh dạn nói thẳng, nói thật, dám sửa chữa và dám nhận trách nhiệm. Ngược lại, khi phê bình bị biến thành hình thức, khi nể nang, né tránh hay “vuốt ve nhau để yên chuyện”, sự thật dễ bị che khuất, khuyết điểm chậm được phát hiện và sửa chữa, niềm tin trong tổ chức suy giảm. Đảng ta nhiều lần chỉ rõ hạn chế này trong công tác xây dựng Đảng, đặc biệt tại Nghị quyết Trung ương 4 khóa XI và Nghị quyết Trung ương 4 khóa XII, coi tự phê bình và phê bình là giải pháp trọng tâm để ngăn chặn suy thoái, “tự diễn biến”, “tự chuyển hóa”.
Phê bình vì vậy được ví như tấm gương soi; tấm gương càng trong thì hình ảnh càng rõ. Mỗi cán bộ, đảng viên càng tự giác soi mình bao nhiêu thì tập thể càng trong sạch bấy nhiêu. Khi phê bình là để cùng tiến bộ, sự thẳng thắn sẽ thay thế né tránh, sự chân thành thay thế nghi ngại. Đó cũng là nét đẹp văn hóa của Đảng ta, nơi tình đồng chí được kết tinh trong thái độ dám nói thật và dám nghe thật. Tự phê bình và phê bình không chỉ giúp mỗi người hoàn thiện mà còn góp phần làm cho tổ chức đảng vững mạnh từ gốc, củng cố bản chất cách mạng và khoa học của Đảng trong mọi giai đoạn.
Trong giai đoạn hiện nay, khi yêu cầu xây dựng Đảng đặt ra ngày càng cao, việc làm sống động tinh thần tự phê bình và phê bình trong sinh hoạt Đảng càng có ý nghĩa đặc biệt. Mỗi cấp ủy, mỗi chi bộ cần kiên trì xây dựng không khí sinh hoạt dân chủ, gợi mở để đảng viên mạnh dạn bày tỏ ý kiến. Mỗi cán bộ, đảng viên cần xác định phê bình là trách nhiệm, là lương tâm và cũng là vinh dự của người đảng viên. Chỉ khi phê bình được thực hành đúng nghĩa thì sinh hoạt Đảng mới thực sự trở thành môi trường rèn luyện và phát triển; Đảng mới đủ sức tự chỉnh đốn, tự làm mới mình để lãnh đạo thực hiện thắng lợi sự nghiệp đổi mới.
Phê bình không bao giờ là để làm tổn thương ai. Phê bình là để Đảng ta ngày càng trong sạch; là để mỗi cán bộ, đảng viên ngày càng trưởng thành; là để khối đoàn kết trong Đảng ngày càng bền chặt. Khi mỗi chúng ta coi phê bình như một “vũ khí sắc bén” của sự tiến bộ, thì từng tổ chức cơ sở đảng sẽ mạnh hơn, từng đảng viên sẽ tốt hơn, góp phần xây dựng Đảng ta mãi mãi xứng đáng với niềm tin của Nhân dân.